Nagietka znają chyba wszyscy, a już na pewno wszyscy kojarzą maść z nagietka. Najwyższa pora dowiedzieć się, jakie nagietek (a właściwie kwiat nagietka) ma właściwości lecznicze. Na co jest stosowany? Jak go wykorzystać? Zapraszam do wpisu 🙂
Spis treści
Zaczniemy od konkretów: kwiat nagietka bogaty jest w saponiny trójterpenowe, flawonoidy i karotenoidy. Obecne są także m.in. gorycze, śluzy, żywice, fitosteroidy czy olejek eteryczny. Skład ten sprawia, że nagietek lekarski ma właściwości przeciwzapalne, przyspiesza gojenie się ran i łagodzi podrażnienia. Dodatkowo przetwory z nagietka mają działanie grzybo- i bakteriobójcze.
Przetwory z kwiatu nagietka lekarskiego najczęściej stosowane są zewnętrznie na skórę i błony śluzowe w przypadku:
Najskuteczniejsze w leczeniu schorzeń skóry i błon śluzowych są preparaty zawierające alkoholowe lub olejowe wyciągi z nagietka, ponieważ wiele związków chemicznych zawartych w kwiatach słabo rozpuszcza się w wodzie.
A w temacie ziół skutecznych w leczeniu schorzeń skóry, zachęcam do bardziej szczegółowego zapoznania się z innymi ziołami: rumiankiem (klik!) i brzozą (klik!) 😉
Okazuje się, że tak! Przetwory z nagietka lekarskiego stosowane doustnie oddziałują głównie na przewód pokarmowy, łagodząc dolegliwości związane np. z niestrawnością czy chorobą wrzodową. Dzięki działaniu rozkurczowemu może też przynosić ulgę w bólach miesiączkowych. Tutaj Was jednak nie zaskoczę: stosowanie nagietka w ten sposób jest jednak obecnie dużo mniej popularne niż stosowanie zewnętrzne. Najczęściej jest on po prostu jednym ze składników suplementów diety, stosowanych do wspomagania trawienia czy wzroku.
Niestety nie potwierdzono skuteczności nagietka w leczeniu cukrzycy.
Również nie potwierdzono skuteczności nagietka w regulowaniu cyklu miesiączkowego.
Nagietek wykorzystywany jest także w kosmetyce, jako składnik kremów, balsamów, masek czy płynów do higieny intymnej.
Jego łacińska nazwa pochodzi od słowa Kalendae oznaczającego w starożytnym Rzymie pierwszy dzień miesiąca – w śródziemnomorskim klimacie nagietek może kwitnąć praktycznie co miesiąc przez cały rok. Choć nazwę nadali mu Rzymianie, jego dobroczynne właściwości odkryto prawdopodobnie dopiero w średniowieczu. Wtedy rozpoczęto uprawy nagietka, głównie w przyklasztornych ogrodach. W XII w. jego zalety wychwalała sama św. Hildegarda z Bingen – mniszka, wizjonerka i wielki autorytet ówczesnej medycyny.
W aptekach znajdziesz leki zawierające nagietka lekarskiego w postaci:
Nagietek obecny jest też w składzie wyrobów medycznych:
To najprostszy sposób przetworzenia kwiatów nagietka. Aby przyrządzić napar wystarczy zalać 1-2 g suszonych kwiatów nagietka wrzącą wodą. Zaparzyć pod przykryciem przez ok. 5 minut, a później odstawić do wystygnięcia. Następnie przecedzić napar przez sitko.
Naparu można używać jako płukanki do jamy ustnej i gardła (płukać maks. 4 razy dziennie) lub do nasączania opatrunków umieszczanych na skórze (opatrunek usunąć po 30-60 minutach).
Przygotowanie wyciągu olejowego z kwiatów nagietka będzie bardziej wymagające niż przygotowanie naparu. Odwdzięczy się on jednak silniejszym działaniem, ponieważ substancje czynne nagietka są lepiej rozpuszczalne w oleju niż w wodzie.
Jak można się domyślić, do przygotowania olejowego wyciągu z nagietka potrzebny będzie olej i nagietek. Olej możesz wybrać spośród wielu dostępnych olejów roślinnych o niskiej komedogenności (a co to takiego? Komedogenność to skłonność substancji do zatykania ujść gruczołów łojowych w skórze, a tym samym wywoływania zaskórników). No dobra, bez komplikowania: może to być olej z pestek winogron, ze słodkich migdałów, ze słonecznika lub olej jojoba. Co do nagietka, potrzebować będziesz tyle suszonych kwiatów, aby wypełnić półlitrowy słoik do ok. ¾ objętości.
Suszone kwiaty nagietka umieszczone w słoiku zalej olejem, tak aby je przykrył. Zakręć szczelnie słoik i odstaw go na co najmniej 3-4 tygodnie. Po tym czasie przefiltruj olej przez gazę do słoika lub butelki (np. z pompką). Olej nagietkowy można przechowywać zgodnie z datą trwałości oleju użytego do jego przyrządzenia. Przechowywanie w lodówce może wydłużyć czas jego przydatności do użycia.
O rany, co najmniej 3 tygodnie czekania? A wcześniej jeszcze suszenie nagietkowych plonów? Niezła próba cierpliwości! Ale jeśli chcesz proces trochę przyspieszyć, to polecam poniższe rozwiązanie.
Alternatywnym sposobem na pozyskanie oleju nagietkowego jest użycie świeżych kwiatów i przyspieszenie procesu ekstrakcji dzięki temperaturze. Jak to zrobić?
Świeże kwiaty nagietka zalej olejem (najlepiej jojoba, gdyż jest odporny na wysoką temperaturę) w małym naczyniu i ogrzewaj na łaźni wodnej przez 1-2 godziny przez 2-3 dni. Przygotowanie łaźni wodnej (kąpieli wodnej) polega na umieszczeniu mniejszego naczynia z substancją w większym, podgrzewanym naczyniu wypełnionym w ¾ wodą (w ten sposób np. topi się czekoladę). Kiedy olej stanie się żółtopomarańczowy, a kwiaty kruche, przecedź olej do butelki lub słoika. Ten sposób jest dużo szybszy, jednak poddanie kwiatów działaniu wysokiej temperatury może pozbawić je części związków czynnych. Cóż, coś za coś.
Wyciąg olejowy z nagietka może być stosowany na skórę i błony śluzowe. Ma działanie przeciwzapalne i przyspiesza gojenie się ran. Możesz go też użyć, by sporządzić…
Taaaak. Ten wyciąg olejowy z kwiatów nagietka nie pojawił się tutaj przypadkowo, bowiem przechodzimy właśnie do gwiazdy wśród maści roślinnych. To świetny przykład, kiedy stworzony przez siebie przetwór, możesz potraktować jako półprodukt do przygotowania kolejnego preparatu. Sporządzenie maści z nagietka, gdy masz już olej nagietkowy, jest banalnie proste. Potrzebujesz dodatkowo jedynie wosku pszczelego w pastylkach i ewentualnie odrobiny ulubionego olejku eterycznego (np. lawendowego, miętowego czy cytrynowego).
Do naczynia ustawionego na łaźni wodnej wlej ok. jednej szklanki oleju nagietkowego. Następnie dodaj 4 łyżki stołowe pastylek wosku pszczelego (oraz ewentualnie kilka kropel wybranego olejku eterycznego) i ogrzewaj, aż wosk stopi się i połączy z olejem. Kiedy to nastąpi, zdejmij naczynie z łaźni i póki masa jest płynna przelej ją do docelowego pojemnika, np. słoika. Odstaw do wystygnięcia, a później zamknij pojemnik i przechowuj w chłodnym i ciemnym miejscu. Maść nagietkowa może być stosowana na skórę – na wszelkiego rodzaju otarcia, wysypki, łagodne oparzenia czy odmrożenia i podobne stany.
Jeśli już zdążyliście posmarować się własnoręcznie zrobioną maścią z nagietka, ale dopiero teraz czytacie ten akapit – spokojnie, nagietek jest bardzo bezpieczną rośliną. Jeśli jest stosowany w zalecanych ilościach, bardzo rzadko wywołuje działania niepożądane (np. wysypkę). Nie powinny go jednak używać osoby uczulone na jakiekolwiek rośliny z rodziny astrowatych (Asteraceae), a więc nie tylko na samego nagietka ale też np. rumianek, mniszka lekarskiego czy arnikę górską.
Europejska Agencja Leków (EMA), z powodu braku badań, nie rekomenduje stosowania nagietka w czasie ciąży. Kobiety karmiące piersią nie powinny stosować nagietka doustnie. Natomiast stosowanie miejscowych preparatów jest uważane za bezpieczne. W przypadku stosowania nagietka na brodawki sutkowe, nanosi się preparat (np. maść) zaraz po karmieniu i zmywa przed kolejnym karmieniem.
Według EMA, nagietek lekarski może być używany na skórę u dzieci powyżej 6. roku życia. W przypadku stosowania na błony śluzowe jamy ustnej lub gardła, dolną granicą jest 12. rok życia.
Nagietek, jako naprawdę wszechstronna roślina, znajduje swoje miejsce w także w sztuce kulinarnej. Świeże płatki możesz posiekać i dodawać do sałatek. Suszone mają bardziej skoncentrowany smak i są używane jako przyprawa, np. do zup lub ciast. Zawierają one dużo witamin A i C. Z płatków uzyskuje się także jadalny żółty barwnik, który jest używany do barwienia i aromatyzowania ryżu, zup itp., jako tańszy zamiennik szafranu. Jadalne są także liście nagietka. Świeże mogą być dodawane do sałatek. Mają ciekawy, słodkawy smak, przechodzący później w słony.
***
gatunek: nagietek lekarski (łac. Calendula officinalis)
rodzina: astrowate (łac. Asteraceae)
Najbardziej charakterystyczną częścią nagietka lekarskiego są jego kwiaty. Mają intensywną żółtą, żółtopomarańczową lub pomarańczową barwę (w zielarstwie używa się tylko odmian o pomarańczowych kwiatach). Co ciekawe, kwiaty nagietka zamykają się po zmroku lub gdy zanosi się na deszcz. Dlatego w dawnych czasach, nagietek służył jako swego rodzaju pogodynka.
Pamiętaj, że w przypadku nagietka (i innych astrowatych) pojęcie „kwiat” może być mylne dla początkującego zielarza. To, co potocznie nazywa się kwiatem nagietka, tak naprawdę jest kwiatostanem, a więc zbiorem wielu malutkich kwiatów. Dzielą się one na języczkowate i rurkowate. W rzeczywistości to, co potocznie nazywamy „płatkiem” jest pojedynczym kwiatem języczkowatym.
Nagietek lekarski, w zależności od odmiany, może osiągać wysokość od 20 do nawet 70 cm. Łodygi są rozgałęzione, pokryte drobnymi lepkimi włoskami. Liście u dołu łodygi są jajowate, umieszczone na ogonkach. Liście wyrastające z górnych odgałęzień mają z kolei kształt lancetowaty i są osadzone „siedząco” na łodydze. Owocem nagietka jest kolczasta niełupka, o bananowato wygiętym kształcie.
Nagietek najpowszechniej występuje w rejonie Morza Śródziemnego. W Polsce przebywa na „gościnnych występach” – jest często hodowany jako roślina lecznicza i ozdobna. W naszym kraju w naturze nagietek występuje praktycznie tylko jako “zbieg” z ogrodów i pól uprawnych. Można go spotkać na nieużytkach, terenach uprawnych czy przydrożnych.
Uprawa nagietka nie należy do trudnych. Bez problemu możesz zakupić nasiona najróżniejszych odmian o finezyjnych nazwach, jak np. „Morelowa Piękność” czy „Indiański Książę”. Pamiętaj jednak, że w celach leczniczych używa się tylko odmian o intensywnie pomarańczowych i tzw. „pełnych” kwiatach. Kwiaty pełne oznaczają, że kwiatostan składa się tylko z kwiatów języczkowatych.
Nagietek jest w stanie rosnąć w zasadzie na każdej glebie – preferuje jednak tzw. glinę zwykłą (piaszczysto-gliniastą glebę), najlepiej żyzną, dobrze zdrenowaną, o pH zbliżonym do neutralnego. Nagietek uwielbia promienie słońca, więc stanowisko na którym rośnie powinno być nasłonecznione lub choć częściowo nasłonecznione. Nasiona nagietka wysiewaj bezpośrednio do ziemi, najlepiej pod koniec marca lub w kwietniu. Kiełkowania pierwszych roślinek możesz spodziewać się po 1-2 tygodniach, a kwitnienie następuje po 8-10 tygodniach. W naszym klimacie nagietek kwitnie od czerwca do października, a czasem dłużej. W latach szczególnie burzowych i deszczowych kwitnie mniej intensywnie.
Najbardziej wartościowa pod względem zielarskim część rośliny jest również tą najbardziej rzucającą się w oczy. Oczywiście chodzi o kwiaty. I właśnie takie wyskubane „płatki” będą najcenniejszym dla nas surowcem – kwiatem nagietka (Calendulae flos). Możesz zbierać także całe kwiatostany, nazywane też koszyczkami (Calendulae anthodium). Na plantacjach nagietka wprawni zbieracze mogą w ciągu godziny zebrać nawet 2-3 kg kwiatostanów! Nie ma ściśle określonego momentu na zbiór kwiatów nagietka – zbiera się je przez cały okres kwitnienia. Najlepiej robić to w słoneczny poranek, gdy z roślin odparuje już rosa.
Aby wysuszyć kwiaty nagietka, najlepiej rozłożyć je cienką warstwą w zacienionym i przewiewnym miejscu. Koszyczki można suszyć np. w suszarce do grzybów, pamiętając żeby temperatura nie przekraczała 40⁰C. Wysuszone kwiaty przechowuj w szczelnym opakowaniu i chroń przed światłem.
Zdrowotności!
Pan Tabletka
P.S. Więcej przepisów na domowe, lecznicze receptury roślinne znajdziesz w mojej książce Zdrownik (klik!). Polecam Ci także moją książkę o gorączce (klik!). Książka przyda się szczególnie młodym rodzicom – aby w tej stresującej sytuacji zachować zimną krew 😉
1.Ożarowski (red.) A. Leksykon Roślin Leczniczych. I. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne; 1990.
2. Moksa K, Teległów A. Zioła zalecane przez świętą Hildegardę w pielęgnacji skóry. Postępy Fitoter. 2021;22(1):61-69. doi:10.25121/PF.2021.22.1.61
3. Ożarowski A, Jaroniewski W. Rośliny Lecznicze i Ich Praktyczne Zastosowanie. Warszawa: Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych; 1987.
4. Calendula officinalis (nagietek lekarski). https://www.atlas-roslin.pl/gatunki/Calendula_officinalis.htm. Accessed April 2, 2022.
5. Calendula officinalis calendula, Pot Marigold PFAF Plant Database. https://pfaf.org/user/Plant.aspx?LatinName=Calendula+officinalis. Accessed April 2, 2022.
6. European Union Herbal Monograph on Calendula Officinalis L., Flos.; 2018. www.ema.europa.eu/contact. Accessed April 3, 2022.
7. Marigold and breastfeeding. Are they compatible? https://www.e-lactancia.org/breastfeeding/marigold/product/. Accessed April 3, 2022.