Żółte, dzwonkowate kwiaty pierwiosnka lekarskiego pojawiają się wraz z nadejściem pierwszych wiosennych dni. Jego nazwa łacińska oznacza dosłownie “pierwszy na wiosnę”. Roślina należy do tak zwanych surowców saponinowych – cechuje się ich dużym stężeniem szczególnie w korzeniach. W jakich schorzeniach pierwiosnek lekarski był stosowany kiedyś, a jak wykorzystywany jest obecnie? Sprawdzamy!
Spis treści
Korzenie pierwiosnka lekarskiego zawierają znaczne (5-10%) ilości saponin triterpenowych – i to właśnie z ich obecnością związany jest główny kierunek działania surowca. Są to związki o bardzo “wdzięcznych” nazwach, m. in. protoprimulagenina A i priwerogenina A i B. Oprócz saponin w korzeniu wykryto glikozydy fenolowe – primulaweryna i primweryna, które w czasie suszenia uwalniają lotne związki estrowe o charakterystycznym zapachu. Korzenie zawierają również małą ilość olejku eterycznego i soli mineralnych.
Również w kwiatach pierwiosnka lekarskiego obecne są saponiny, jednak w dużo mniejszym stężeniu niż w korzeniach. Dodatkowo występują flawonoidy (apigenina, luteolina, kwercetyna, kemferol) oraz karotenoidy.
Spożywany w rozsądnych ilościach pierwiosnek lekarski, czy to na surowo, czy w postaci odwarów i innych przetworów, nie jest trujący. O działaniach niepożądanych oraz przeciwwskazaniach przeczytasz poniżej.
***
W medycynie ludowej odwary z korzenia oraz napary z kwiatów pierwiosnka lekarskiego były stosowane jako bardzo skuteczny środek wykrztuśny. Odpowiedzialne za ten efekt są saponiny, które pobudzają nerw błędny w błonie śluzowej żołądka. Odruchowo dochodzi do zwiększenia wydzielania wody w oskrzelach, co powoduje upłynnienie wydzielin i ułatwia ich odkrztuszanie. Niegdyś surowce z pierwiosnka lekarskiego używano także jako środek moczopędny, obserwowano działanie napotne i uspokajające, łagodziły bóle głowy i dolegliwości miesiączkowe.
Inne rośliny, które pomagają w walce z kaszlem to m.in. tymianek (klik!) i dziewanna (klik!). Zachęcam do przeczytania wpisów 🙂
Kwiaty są łagodniejsze w działaniu niż korzenie, dają też mniej efektów ubocznych. Wyciągi z pierwiosnka lekarskiego znajdują się obecnie w kilku ziołowych preparatach o działaniu sekretolitycznym i mukolitycznym, dostępnych w aptekach. Ich zastosowanie lecznicze opiera się wyłącznie na wieloletnim doświadczeniu.
W czasie infekcji dróg oddechowych z dużą ilością zalegającej wydzieliny można wspomóc odkrztuszanie odwarem z kwiatów pierwiosnka lekarskiego. Przygotujemy go zalewając 1 łyżkę kwiatów szklanką gorącej wody, a następnie gotując pod przykryciem na małym ogniu ok. 5 minut. Po tym czasie odstawiamy całość na 10 minut, po czym przecedzamy i pijemy 1 łyżkę płynu 3-5 razy dziennie.
Przedawkowanie preparatów z pierwiosnkiem lekarskim może powodować bóle żołądka, biegunkę i wymioty. Za maksymalną dawkę bezpieczną dla dorosłych uważa się napar wykonany z 1 grama kwiatów lub korzeni, przyjmowany 3 razy dziennie lub 6 ml ekstraktu etanolowego.
Trzeba też uważać na możliwe uczulenia spowodowane stosowaniem pierwiosnka. Jeśli pojawią nietypowe zmiany skórne lub inne objawy należy jak najszybciej odstawić preparat.
***
Osoby z stanami zapalnymi błony śluzowej żołądka i/lub wrzodami żołądka powinny unikać stosowania wszystkich preparatów doustnych na bazie pierwiosnka lekarskiego.
Nie należy stosować pierwiosnka ponownie, jeśli w przeszłości wystąpiły objawy uczulenia.
***
Ze względu na brak danych o bezpieczeństwie, nie powinny przyjmować go kobiety w ciąży oraz kobiety karmiące piersią.
***
Generalnie preparaty z pierwiosnkiem lekarskim (szczególnie te domowej roboty) mogą być stosowane od 12. roku życia. Istnieje pewna grupa leków ziołowych zawierających wyciągi z kwiatów lub korzeni pierwiosnka lekarskiego w połączeniu z innymi ziołami, które mogą być stosowane od 4 roku życia.
Młode liście pierwiosnka lekarskiego zawierają witaminę C i mogą być jedzone na surowo. Stanowią dodatek do zup i sałatek, a w Wielkiej Brytanii oraz Rosji są uważane za przysmak.
W Polsce w wielu regionach nazywany jest prymulką. Czasem mówi się na nie “kluczyki” – legenda głosi, że wyrosły w miejscu, gdzie Święty Piotr upuścił stare klucze do bram nieba, gdy dostał nowy ich pęk.
***
gatunek: Pierwiosnek lekarski (łac. Primula veris (dawniej Primula officinalis))
rodzina: pierwiosnkowate (łac. Primulaceae)
Pierwiosnka lekarskiego najłatwiej rozpoznać po jego żółto-złocistych, lekko opadających kwiatach, które pojawiają się wczesną wiosną. Są zgromadzone w postaci baldaszka na szczycie bezlistnej łodygi. Kwiaty wydzielają przyjemny, delikatny zapach, który przywołuje na myśl waniliowo-maślane ciasteczka 🙂
Jajowate lub podłużne liście pierwiosnka są zebrane w różyczkę i wyrastają bezpośrednio z podziemnego kłącza. Mają ząbkowane i podwinięte brzegi, a od spodu są pokryte tzw. kutnerem, czyli krótkimi, gęstymi i milutkimi w dotyku włoskami. Roślina osiąga do 40 cm wysokości, a pod ziemią wytwarza krótkie, grube kłącza.
Pierwiosnek lekarski jest dość rozpowszechniony w strefie umiarkowanej Europy i Azji, na niżu aż po niższe partie górskie. Pojawia się na terenach nasłonecznionych – na skrajach lasów, wzgórzach, pastwiskach, a szczególnie na terenach nadrzecznych, tzw. łęgach. Z kolei tylko w górach częściej spotykany jest podobny gatunek – pierwiosnek wyniosły (Primula eliator). Oba gatunki dostarczają surowców o takich samych właściwościach leczniczych, więc mogą być ze sobą mieszane w czasie zbioru i suszenia.
Z pierwiosnka lekarskiego możemy uzyskać dwa surowce:
Kwiaty pierwiosnka lekarskiego zbiera się w okresie ich kwitnienia, czyli w kwietniu i maju. Suszy się je na płasko, w zacienionym miejscu o dobrej wentylacji, często przewracając. Z kolei korzenie najlepiej wykopywać tuż przed zakwitnięciem oraz w czasie kwitnienia pierwiosnka, czyli od marca do maja, a później jesienią. Po dokładnym umyciu i rozdrobnieniu suszy się je w zacienionych, przewiewnych miejscach w temperaturze do 40 st. C. Trzeba pamiętać, że zbiór korzeni wiąże się ze zniszczeniem rośliny, dlatego na skalę przemysłową pozyskiwane są z upraw.
W 2014 roku pierwiosnek lekarski został usunięty z listy roślin objętych ochroną gatunkową, lecz pod ochroną częściową nadal znajduje się pierwiosnek wyniosły. Inne gatunki spotykane w Polsce wciąż podlegają ochronie ścisłej, należą do nich pierwiosnki: łyszczak, maleńki, bezłodygowy, omcząny. Z tego powodu nie należy wykopywać korzeni rośliny na własną rękę.
Zdrowotności!
Pan Tabletka
P.S. Dla zapalonych botaników mam świetną pomoc – prasę do suszenia roślin i kwiatów do zielnika (klik!), wypróbujcie koniecznie! 🙂